Jan Barcz Books

Pięćdziesiąta rocznica podpisania Układu o podstawach normalizacji wzajemnych stosunków między PRL a RFN (7 grudnia 1970 r.) jest dobrą okazją do przypomnienia kontekstu politycznego, uzgodnionych rozwiązań oraz zróżnicowanych skutków tego przełomowego aktu. Zakończył on uciążliwy okres braku relacji między obu państwami, stworzył warunki do nawiązania między nimi nie tylko stosunków dyplomatycznych, ale również do otwarcia możliwości współpracy w innych dziedzinach. Jego podpisanie poprzedziły miesiące bardzo trudnych negocjacji. Dotyczyły one różnych kluczowych zagadnień, które uprzednio, od ponad dwóch dekad pozostawały nierozstrzygnięte, jak przede wszystkim sprawa uznania przez RFN granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej, wznowienia wyjazdów Niemców zamieszkałych jeszcze w Polsce, czy kwestii odszkodowań dla obywateli polskich poszkodowanych przez III Rzeszę. Podpisanie Układu i pobyt zachodnioniemieckiego kanclerza, Willy'ego Brandta w Warszawie miały jeszcze jeden wymiar. Uklęknięcie przywódcy RFN przed Pomnikiem Bohaterów Getta nadało tym wydarzeniom aspekt symboliczny i moralny. W niniejszej książce podjęta została próba z perspektywy półwiecza udzielenia odpowiedzi na pytanie o ocenę traktatu i jego rezultatów. Autorami są naukowcy od lat zajmujący się stosunkami polsko-niemieckimi, historią dyplomacji i bezpieczeństwem europejskim, profesorowie Jan Barcz, Adam Daniel Rotfeld, Jerzy Kranz, Witold M. Góralski, Dieter Bingen, Krzysztof Ruchniewicz, Marek Zybura oraz Adam Krzemiński.

12 września 2020 r. minęło 30 lat od zakończenia Konferencji 2 + 4 oraz podpisania kończącego ją Traktatu o ostatecznej regulacji w odniesieniu do Niemiec (Traktatu 2 + 4). Z tej perspektywy stwierdzić można, że wyniki udziału Polski w tej Konferencji były momentem jednego z największych triumfów polskiej dyplomacji ostatnich trzydziestu lat. Otworzyły one bowiem Polsce drogę do członkostwa w Unii Europejskiej i w NATO, a tym samym rozwiązały zasadniczy dylemat polityczny odnoszący się do miejsca Polski między Niemcami a Rosją. Zarazem wyniki tej Konferencji położyły kres koncepcjom po stronie niemieckiej, które uprzednio podważały status granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. Tym samym otwarta została droga do bilateralnego Traktatu, w którym potwierdzono granicę Polski ze zjednoczonymi Niemcami oraz do postulowanej przez Ministra Krzysztofa Skubiszewskiego polsko-niemieckiej wspólnoty interesów. W kontekście tej Konferencji zadbano również o to, że po 1991 r. zjednoczone Niemcy podjęły wypłaty dla uprzednio pominiętych ofiar zbrodni nazistowskich. Autor książki, jako ówczesny dyplomata, był członkiem delegacji polskiej, uczestniczącej w obradach Konferencji 2 + 4, a następnie w negocjacjach z Niemcami nad pakietem traktatów z lat 19901991. W książce ukazane są uwarunkowania prawne sprawy granicy oraz roszczeń odszkodowawczych od Niemiec z tytułu zbrodni nazistowskich. Nakreślony jest przebieg Konferencji 2 + 4, przy czym analiza uwzględnia zasadnicze, opublikowane w ostatnich latach, dokumenty dyplomatyczne. Na tym tle, ukazującym zasadnicze kwestie jakie były przedmiotem ustaleń podczas Konferencji 2 + 4 między trzema mocarstwami zachodnimi i RFN a ZSRR (zwłaszcza pozostanie zjednoczonych Niemiec w Sojuszu Północnoatlantyckim i we Wspólnocie Europejskiej, wycofanie wojsk radzieckich z terytorium NRD), poddany został analizie przebieg negocjacji w dwóch obszarach, będących zasadniczym przedmiotem rozważań starań Polski o położenie kresu uprzednim zastrzeżeniom RFN podważającym ostateczny status granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej w świetle prawa międzynarodowego oraz kwestii odszkodowań od Niemiec z tytułu zbrodni nazistowskich. Autor dokonuje też analizy prawnego ujęcia uzgodnionego rezultatu w postanowieniach Traktatu 2 + 4 oraz w towarzyszących mu dokumentach i umowach międzynarodowych.

Podpisany 17 czerwca 1991 r. Traktat o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy zakończył okres ustanawiania podstaw dla bilateralnych stosunków polsko-niemieckich. Nieprzypadkowo jego polityczne znaczenie mierzone jest wagą francusko-niemieckiego Traktatu Elizejskiego (podpisanego 22 stycznia 1963 r.). Duży Traktat pozostaje symbolem dobrego sąsiedztwa polsko- niemieckiego. Zadaniem niniejszej książki nie jest analizowanie i poddanie ocenie realizacji programu sformułowanego w dużym Traktacie. Autorzy poszczególnych rozdziałów koncentrowali się raczej na uwarunkowaniach historycznych i politycznych, które doprowadziły do jego podpisania oraz na roli Traktatu w konsolidowaniu nowych kierunków w polityce zagranicznej niepodległej Polski po 1989 r. Z tego punktu widzenia należy podkreślić znaczenie Traktatu w zapewnieniu stabilnego, polityczno-prawnego miejsca Polski na mapie Europy w okresie wielkich zmian politycznych, w toku których zmienili się wszyscy sąsiedzi Polski. Duży Traktat pozostaje symbolem dobrego sąsiedztwa polsko-niemieckiego. Dzięki potwierdzonym i ustanowionym w tym Traktacie możliwościom, sąsiedztwo polsko-niemieckie wypełnione zostało treścią intensywnych relacji gospodarczych i siecią powiązań społecznych. Sąsiedztwo to ujęte zostało w mocne ramy wynikające z członkostwa w Unii Europejskiej, które chroni i gwarantuje status podmiotów gospodarczych i prawa obywateli Unii. Dobre sąsiedztwo polsko-niemieckie stało się odporne na zawirowania polityczne oraz na próby wykorzystania starych resentymentów dla doraźnych celów politycznych. Świadczy to o rzeczywistym dorobku ostatnich trzydziestu lat sąsiedztwa polsko-niemieckiego oraz o znaczeniu dużego Traktatu.